کورتیزول یک هورمون استروئیدی است که غدد آدرنال (غده‌ای درون‌ریز در بالای کلیه) تولید و آزاد می‌کنند. البته غدد هیپوتالاموس و هیپوفیز میزان ترشح کورتیزول از غده آدرنال را کنترل می‌کنند. کورتیزول اغلب به عنوان “هورمون استرس” شناخته می‌شود. بدن به طور مداوم سطوح کورتیزول را برای حفظ سطوح ثابت خونی کنترل می‌کند. سطوح بالاتر یا پایین‌تر از حد طبیعی کورتیزول، می‌تواند برای سلامتی مضر باشد. هنگامی که سطح کورتیزول پایین است، هیپوتالاموس هورمونی آزاد می‌کند که غده هیپوفیز را تحریک می‌کند، تحریک هیپوفیز و آزادسازی هورمون اختصاصی آن باعث می‌شود که غده آدرنال کورتیزول بیشتری تولید و آزاد کند.
کورتیزول چه عملکردی در بدن دارد؟
کورتیزول از چند جنبه بر بدن تأثیر می‌گذارد؛ اصلی‌ترین آن تنظیم پاسخ بدن به هرگونه استرس است. اکثر سلول‌های بدن گیرنده‌های کورتیزول دارند. کورتیزول در بدن عملکردهای گوناگونی دارد، مانند:
- تنظیم فشار خون
- تنظیم قند خون
- کاهش التهاب
- تنظیم متابولیسم
- تنظیم و کنترل حافظه
- کمک به تنظیم چرخه خواب و بیداری
بیشتر بخوانیم: برای رفع بی خوابی شبانه چه کنیم؟
علل افزایش کورتیزول خون
- مشکلات غده هیپوفیز
1) هیپوفیز بیش فعال 2) تومورهای خوش‌خیم هیپوفیز، از جمله میکروآدنوم3) تومورهای سرطانی هیپوفیز
- تومورهای غده فوق کلیوی (آدرنال)
تومورهای آدرنال معمولاً خوش‌خیم هستند و تقریباً در یک نفر از 10 نفر تشخیص داده می‌شود؛ که با تصویربرداری از غده آدرنال شناسایی می‌شود. سرطان آدرنال بسیار نادراست.
- عارضه دارویی
داروهای کورتیکواستروئیدی (کورتون‌ها) که برای درمان آسم، آرتریت (التهاب مفاصل)، سرطان‌های خاص و سایر بیماری‌ها استفاده می‌شوند نیز می‌توانند در صورت مصرف در دوزهای بالا یا برای مدت طولانی باعث افزایش سطح کورتیزول شوند. هرگز نباید داروهای استروئیدی را بدون کاهش تدریجی یا صحبت با پزشک قطع کنید. توقف ناگهانی داروهای کورتیکو استروئیدی می‌تواند باعث کاهش فشار خون یا قند خون، کما و حتی مرگ شود. کورتیکواستروئیدهایی که معمولاً تجویز می‌شوند عبارت‌اند از: دگزامتازون، پردنیزون، کورتیزون و متیل پردنیزولون
- استرس
استرس ترکیبی از سیگنال‌ها را از هورمون‌ها و اعصاب در بدن ایجاد می‌کند. این سیگنال‌ها باعث می‌شود که غدد فوق کلیوی هورمون‌هایی از جمله آدرنالین و کورتیزول را ترشح کنند. افزایش ضربان قلب و انرژی در شرایط استرس به عنوان بخشی از پاسخ جنگ یا گریز است. بدن از این طریق در برابر موقعیت‌های خطرناک یا مضر، آماده می‌شود. کورتیزول هم چنین به محدود کردن عملکردهایی که در شرایط جنگ یا گریز ضروری نیستند کمک می‌کند. هنگامی که تهدید از بین رفت، هورمون‌ها و عملکردهای بدن به سطوح معمول باز می‌گردند.
1) استرس حاد: زمانی بروز می‌کند که در مدت زمان کوتاهی در معرض خطر ناگهانی قرار بگیرید؛ به عنوان مثال، اجتناب از تصادف رانندگی یا تعقیب و گریز توسط یک حیوان.
2) استرس مزمن: زمانی بروز می‌کند که موقعیت‌هایی پیاپی باعث ناامیدی یا اضطراب شود؛ به عنوان مثال، داشتن یک شغل دشوار یا خسته کننده یا داشتن یک بیماری مزمن.
3) استرس آسیب زا (تروماتیک): استرس آسیب زا زمانی اتفاق می‌افتد که بدن یک رویداد تهدید کننده زندگی را تجربه کند، که باعث ترس و احساس درماندگی شود. برای مثال تجربه یک رویداد آب و هوایی شدید، زلزله، جنگ یا یک حادثه تروریستی می‌تواند باعث استرس آسیب‌زا شود. در برخی موارد این رویدادها می‌توانند منجر به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) شوند.
وقتی بدن تحت استرس طولانی مدت قرار بگیرد، این پاسخ همیشه خاموش نمی‌شود. قرار گرفتن طولانی مدت در معرض کورتیزول و سایر هورمون‌های استرس می‌تواند تقریبا بر تمام فرایندهای بدن تأثیر منفی بگذارد. این می‌تواند خطر ابتلا به مشکلات سلامتی مانند بیماری قلبی، مشکلات ریوی، چاقی، اضطراب، افسردگی و … را افزایش دهد. وقتی بدن هر یک از انواع استرس‌ها را تجربه کند، شروع به افزایش سطح کورتیزول می‌کند.
علائم و نشانه‌های عمومی کورتیزول بالا
- افزایش وزن، به خصوص درناحیه صورت و شکم
- آکنه
- نازک شدن پوست و علائم کشش گسترده و بنفش روی شکم (استریا)
- کبودی پوست
- صورت برافروخته
- کندی التیام زخم‌ها
- ضعف عضلانی
- خستگی شدید
- تحریک پذیری
- مشکل در تمرکز
- فشار خون بالا
- سر درد
- رشد بیش از حد مو (هیرسوتیسم)
- استخوان‌های ضعیف (پوکی استخوان) و شکستگی
اگرچه کورتیزول برای سلامتی مهم است، اما اگر بدن به طور مداوم کورتیزول بیش از حد تولید کند، معمولا نشان دهنده یک مشکل اساسی سلامتی است.
علل کاهش کورتیزول خون
داشتن سطح کورتیزول کمتر از حد طبیعی (هیپوکورتیزولیسم) نارسایی غده آدرنال نامیده می‌شود. علل نارسایی آدرنال عبارت‌اند از:
- واکنش خود ایمنی نسبت به سلول‌های غدد فوق کلیوی (بیماری آدیسون)
- عفونت در غدد فوق کلیه
- کم کاری غده هیپوفیز
- قطع درمان با داروهای کورتیکواستروئیدی
علائم و نشانه‌های عمومی کورتیزول پایین
- خستگی
- کاهش وزن ناخواسته
- اشتهای ضعیف
- فشار خون پایین
راهکارهای کاهش استرس برای کاهش کورتیزول
درمواردی که بیماری باعث افزایش کورتیزول خون شود، باید بیمار تحت بررسی و درمان‌های پزشکی قرار بگیرد؛ اما اگر استرس باعث افزایش سطح کورتیزول خون شود، راهکارهایی برای رفع استرس پیشنهاد می‌شود:
- افزایش کیفیت خواب با رفع مشکلات خواب، مانند آپنه انسدادی، بی خوابی یا کار در شیفت شب؛
- ورزش و تحرک. چندین مطالعه نشان داده اند که ورزش منظم به بهبود کیفیت خواب و کاهش استرس کمک می‌کند، که می‌تواند به کاهش سطح کورتیزول در طول زمان کمک کند.
- یادگیری و تمرین کنترل استرس و الگوهای تفکر استرس زا. آگاهی از شرایط استرس زا، افزایش ریتم تنفس، ضربان قلب و سایر نشانه‌های تنش.
- تمرینات تنفس عمیق را انجام دهید. تنفس کنترل شده به تحریک سیستم عصبی پاراسمپاتیک کمک کرده و باعث کاهش سطح کورتیزول خون می‌شود.
- شرکت در فعالیت‌های سرگرم‌کننده می‌تواند احساس خوب بودن را افزایش دهد؛ پس بخندید زیرا خندیدن باعث ترشح اندورفین و سرکوب کورتیزول می‌شود.
- روابط سالم و دور از تنش با اطرافیان. روابط جنبه مهمی از زندگی ما است. داشتن روابط پرتنش و ناسالم با عزیزان یا همکاران می‌تواند باعث استرس مکرر و افزایش سطح کورتیزول شود.